یادآوری تحولات تاریخی که منجر به احداث بناهای آجری میدان ایالت ارومیه شد

به گزارش پایگاه خبری قارتال نیوز، این تغییرات و تحولات که بر پایه نوگرایی و به روز کردن زندگی اجتماعی به ویژه در شهرها استوار بود، عمدتاً از راه اقداماتی مانند بازگشایی خیابان‌ها و ساخت فضاهای کارکردی امروزی، کالبدهای سنتی شهر را دچار دگرگونی‌های بنیادی کرد.

در همین برهه زمانی میدان ایالت ارومیه در مقابل ورودی پادگان شکل گرفته و نخستین ساختمان‌های اداری و دولتی در پیرامون آن ساخته شدند.

قدیمی‌ترین این ساختمان‌ها، بنای شهرداری ارومیه است که با تاثیر از معماری آلمان‌ها و کاخ‌های اروپایی ساخته شده است. ساختمان شهرداری که در زمان ساخت، ساختمان ایالت نامیده می‌شد مقر والی منطقه ارومیه بود که احداث آن از سال ۱۳۱۱ شمسی با نقشه و نظارت کارشناسان آلمانی آغاز شد و در سال ۱۳۱۶ پایان یافت.

اما اینکه این بنا و البته چند ساختمان دیگر و خصوصا دو ساختمان مشهور کنار آن چرا به دست آلمانها ساخته شد و کارخانه آجرسازی برای تهیه عمده مصالح بکار رفته در آن که آجر هست، چگونه ساخته شده است، خود داستان دیگری دارد که ناگزیر از آوردن آن در این گزارش به شرح زیرهستیم.

چرایی ایجاد کارخانه آجر توسط آلمانها در ارومیه به علت حضور آنها در ایران برمی گردد و یقینا آنها با احداث این آجرپزی، برنامه ریزی و هدف طولانی مدتی را برای اقامت در ایران در نظر داشته اند .

ایران در جنگ جهانی اول که مقارن با حکومت احمد شاه بود در شرایط سخت و بی ثباتی از لحاظ سیاسی و اقتصادی به سر می‌برد و دولت با مشکلات عدیده ای مواجه بود و ملت نیز به تبع آن متاسفانه از لحاظ معیشتی در مضیقه به سر می برد و علاوه بر آن طالع نامسعود و حوادث اندوهبار از چندین جهت بر سر توده مردم سایه افکنده بود .

طبق روال تاریخ، که اکثر رنج های ملت ما از طرف روس و انگلیس است، در آن مقطع زمانی نیز دو دولت روسیه و انگلستان بر احوالات و امورات مملکت ، تسلط یافته و در واقع کشور را میان خود تقسیم کرده بودند.

اما همزمان، دیگر بازیگر مهم جنگ یعنی آلمان نیز ایران را ابزار پیشبرد اهداف خود کرده بود و جهت کنترل و ضربه زدن به انگلستان توجه خاصی بویژه به مناطق غربی ایران داشت.

آذربایجان طی چهار سال جنگ و حتی روزگارانی بسیار درازتر از آن، روزهایی چنان وحشتناک را از سر گذرانده که استعمارگران اسناد آن را در تاریک ترین دخمه های تاریخ، پنهان کرده اند و شاید هرگز تمام آنچه بر آذربایجان گذشته است به قضاوت تاریخ نرسد و در هیچ محکمه ای اجرای عدالتی برای آن میسر نشده و داد ده ها هزار نفر از مردم ستمدیده آذربایجان، که قربانی قساوت ظالمان و حاکمان شدند ستانده نشود!

مضاف بر ظلمی که در سالهای جنگ جهانی بر مردم آذربایجان رفت ، دسترنج و سرمایه زندگی مردم اعم از غله و علوفه تا دام و طیور نیز، به مصرف نیروهای بیگانه و متخاصم می‌رسید. دولتهای داخل در جنگ ، تعمدا با مسلح ‌کردن اقلیت‌های شمال ‌غرب ایران و عشایر مسلح کورد، زمینه فجایع بسیاری را فراهم کردند.

نفرت عمومی حاصل از سال‌ها حضور استثماری روسیه و بریتانیا از یک طرف و نداشتن سابقه استعماری آلمان قیصری از طرف دیگر موجب شد تا توده ها و به‌ویژه آزادیخواهان و فعالان مشروطه، نسبت به ‌جبهه متحدین (آلمان، اتریش، مجارستان و عثمانی) همدلی و تمایل نشان دهند.

اگر چه حضور اتباع آلمانی در آذربایجان، طی دوره قاجار و پهلوی بنا به دلایل سیاسی بود، اما بر انتقال موج جهانی صنعت که در آن روزگاران سرعت و گسترش فراوان و عالمگیری داشت نیز مؤثر بود، هر چند این هم در اصل برای انتفاع خود آلمانیها بود .

«هوگو گروته» جغرافیدان و قوم شناس آلمانی، در اوج گسترش فعالیت آلمان در ایران می نویسد: «اگر آلمان بخواهد در ایران بیمارستان، مدرسه و مؤسسات فرهنگی تأسیس کند، بدون شک تبریز برای این کار مکان مناسبی خواهد بود».

طبیعی است که حضور سیاسی و نظامی آلمانی ها، نفوذ تدریجی فرهنگ آلمان را نیز در پی داشت و تأثیرات این فرهنگ  در معماری نیز بخش مهمی از آن بود .همچنین دولت آلمان به دنبال افزایش نفوذ سیاسی و اقتصادی خود در آذربایجان بود، بنابراین سعی کرد با تجار محلی نیز ارتباط برقرار کند .

در همین راستا یک کارخانه ریسندگی در تبریز با سرمایه گذاری «حاج رحیم آقا قزوینی » تأسیس شد.

برخی از آلمانی های حاضر در ایران علاوه بر نقش سیاسی، نقش های تجاری و تخصصی دیگر نیز ایفا می کردند؛ اورمیه و آذربایجان غربی نیز ازتحولات ناشی از حضور آلمان به جهت صنعتی و معماری برخوردار شد .

آنها در شهر تبریز دو کارخانه بزرگ (یکی قالیبافی و دیگری ریخته گری) و در شهر اورمیه هم دو کارخانه (یکی آسیاب بخاری و دیگری کارخانه آجر سازی) تاسیس کردند.

در اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی اول ، تمامی بناهای دولتی با آجر ساخته میشد که از آن جمله به ۳ ساختمان در میدان ایالت ارومیه می توان اشاره کرد که در ایران نظیر ندارند.

علاوه بر این سه بنا، مدرسه «۲۲ بهمن» ساخته آمریکایی ها که در تقاطع خیابان امام و خیام ارومیه هست، دبیرستان لعیا، پردیس و ساختمانی در خیابان دانشکده و … که همه از آجر ساخته شده اند.

ساخت نخستین ساختمان واقع در میدان ایالت ارومیه یا همان بنای شهرداری فعلی اورمیه، از سال ۱۳۱۲شروع و تا سال ۱۳۱۶ ادامه داشت.

شکل این سه ساختمان ساخته شده در میدان ایالت به شکل قارتال (عقاب) است.

مهندس این پروژه ها عینا ساختمان ساعت تبریز را هم بنا کرده است.

ساخته شدن مهم‌ترین ساختمان‌های اداری سیاسی شهر یعنی «شهربانی – شهرداری و ستاد لشکر» در میدان ایالت، هسته آغازین فرایند رشد و توسعه شهری بود .

شایان ذکر است یکی از ویژگیهای اداره شهر در زمان قاجار و پهلوی اول، عدم حضور حاکم و والی در متن شهر و اقامت وی در باغ اختصاصی است که با تحولات شدید زمان پهلوی اول و تمایل رضا شاه به نمایاندن قدرت حکومت به عوام مردم، حاکم و حاکمیت به مرکز شهر آمده و باعث احداث میدان سپه «ایالت فعلی» در محل باغ دلگشای سابق شد که به تبع آن سایر بناهای اطراف شکل گرفت .

کلیه ادارات اصلی شهر به ویژه ساختمان شهرداری، استانداری (ایالت)، ستاد لشکر شهربانی (نظمیه) در مدخل خیابان و به عبارت دقیق‌تر در پیرامون میدان اصلی شهر، یکی پس از دیگری با اسلوب خاصی برپا ‌شدند در حقیقت این سه بنا مربوط به عصر پهلوی اول است، در صورتی که ساختمان دادگستری و ثبت کل مربوط به عصر پهلوی دوم است که با آن سه بنا همخوانی ندارد.

گفتن این نکته ضروریست که با ایجاد طرح جدید شهر و تغییر در نحوی اداره آن، کل هفت دروازه اورمیه و برج و باروی شهر تخریب و خندق‌های پیرامون شهر پر ‌شد. ولی عمده تغییر و تحول در بافت شهر در درون حصار قدیمی یا به اصطلاح محلی آن، ساخته و پرداخته ‌شد که مساحت شهر را در آن دوره، حدود ۳۰۰ هکتار تخمین می‌زنند.

نحوه به وجود آمدن و استارت اولیه ساختمان‌های حاکمیتی شهر از ساخت سربازخانه شروع شد. به این گونه که سرتیپ علی اکبر درخشانی، کفیل قوای ولایت سه‌گانه در ارومیه، خوی و سلماس، نقل می‌کند که در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی پس از ملاقات با ملا زین العابدین معمار که وی به علت حس وطن پرستی بدون دریافت اجرت با حمایت آیت الله عرب باغی که ایشان مقلدان بسیاری در آذربایجان غربی و شرقی داشت، با دعوت معتمدان درجه اول شهر در اتاق مفروش به گلیم خود از آنها خواست تا از مشارکت در این امر خیر دریغ نورزند و خود آیت الله عرب باغی نیز گفتند: «من بضاعت مالی برای کمک ندارم اما حاضرم به مانند یک عمله در احداث ساختمان کار کنم».

لذا با عنایت و مساعدت ایشان و جمع آوری پول از معتمدان کار احداث نخستین بنای آجری میدان ایالت آغاز شد.

با حمل مصالح و چوب با قانلی (قانلی یک وسیله چهار چرخه‌ بود که به وسیله گاومیش کشیده می‌شد)، جریان ساختمان سازی سریعتر از انتظار پیش می‌رفت.

در ساخت بناهای حکومتی که در سال‌های نخست سده ی حاضر رونق و شتاب بی‌سابقه‌ای یافت، معماران بزرگ و مطرحی از کشورهای مختلف به کار گرفته شدند تا با تلفیق روش های نوین و بهره‌گیری از سنت کهن ایرانی، به طراحی و ساخت این بناها مبادرت ورزند.

بناهای سه گانه میدان ایالت ارومیه زیر نظرمعماران آلمانی و به شکل عقاب احداث گردیده اند.

در هر حال قبل از احداث بنای شهرداری، در محل قبلی آن خندق بزرگی قرار داشت.

بطور خلاصه باید گفت که احداث بنای شهرداری ارومیه و سایر بناهای تاریخی آن دوره، جدای از مسائل سیاسی، فرهنگی، اخلاقی و مذهبی زمان خود نبوده و می توان این بناها را با وقایع تلخ جنگ جهانی اول و پایان یافتن دوران حکومت سلسله قاجاریه و روی کار آمدن رضاخان در ایران مرتبط دانسته و آنها را نمونه ای از گذر از سنت به مدرنیته در حاکمیت کشور ربط داد.

گزارش از: فیروزه خاوه