نگاهی به مقوله نظام خوراک از منظر مردم‌شناسی

یادداشت :

حس گرسنگی و تهیه خوراک به عنوان بنیادی‌ترین مساله از جمله اولین نیازهای اساسی برای بشر بود که انسان برای رفع آن و حفظ بقا تلاش‌های زیادی را متحمل شد.

همانطور که دوران جمع‌آوری دانه‌های گیاهی و ورود به دوره شکار نشان می‌دهد انسان برای زنده ماندن و بقای حیات خود همیشه در تلاش برای تولید و تهیه غذا و خوراک بوده است.

این که آیا انسان ابتدا کشاورزی کرد یا دامپروری؟ شاید چندان آشکار نباشد، هر چند پایه اولیه انسان برای تولید و زنده ماندن می‌تواند همین دو مؤلفه باشد، چنانکه  دامداری و پرورش گیاهان دو گام انقلابی بودند که سبب شد انسان تهیه غذا را به کنترل خود درآورد.

بعدها با آشنایی انسان با آتش و ساخت ابزارهای جدیدی مانند: هاون‌های سنگی تحول دیگری در زندگی بشر پدید آمد که با ترک غارها و برگزیدن دشت برای ادامه زندگی با اهلی کردن غلات گندم و جو همراه بود که براساس یافته‌های باستان‌شناختی از آن زمان تاکنون ده هزار سال سپری شده است.

افزایش تولید و مازاد بر آن موجب ازدیاد نفوس، جمعیت و نیاز به تامین غذا را بیشتر کرد که در نتیجه رفته رفته فروش محصول مازاد و نیاز برای  مکانی به منظور عرضه آن، موجب تسریع در ارتباطات فرهنگی شد.

به این ترتیب در میان مناسبات فرهنگی_اجتماعی،‌ غذا نقشی‌ کلیدی پیدا کرد و به همین علت از تاریخ آغاز مردم‌شناسی، خوراک موضوع جالب توجهی در مطالعات مردم‌شناسان شد و آشنایی با تنوع غذایی اقوام مختلف خصوصاً از دوره‌ای که پای استعمارگران به دیگر سرزمین‌ها باز شد، تلاش برای مطالعه عادت‌های غذایی‌ اقوام گوناگون در کنار سایر نیت‌های استعمارگران مورد توجه قرار گرفت.

امروزه اشاره به آداب غذایی، می‌تواند نکات ارزشمندی درباره ارتباط شیوه تغذیه با رویه‌های زندگی و اقلیم هر منطقه در اختیار ‌بگذارد، از این رو موضوع بررسی تغدیه نه تنها از منظر فرهنگ، بلکه در حوزه‌های اقتصادی، پزشکی و… مورد توجه بیشتر مردم‌شناسان بوده است.

هر چند در مناطق مختلف ایران و از جمله استان آذربایجان غربی، به لحاظ تنوع فرهنگی و اقلیمی با تنوع غذایی مختلفی روبه‌رو می‌شویم، اما می‌توان وجوه تفاوت‌های فرهنگی از آن استخراج کرد که با طعم‌ و شکل‌های مختلف از یکدیگر تفکیک می‌شوند.

متاسفانه در شرایط حاضر اکنون از وضعیت موجود عادات غذایی مردم به راحتی می‌توان متوجه شد که استفاده از غذاهای سنتی، تا حدودی جایگاه گذشته خود را از دست داده و غذاهای فست‌فودی جایگزین آن شده است.

افزایش ارتباطات در سطح جهانی و نفوذ تلویزیون، شبکه‌های ماهواره‌ای، اینترنت، موبایل و فضای مجازی آن در نقاط مختلف دنیا و استفاده وسیع از آنها که موجب از بین رفتن مرزهای فرهنگی در بسیاری از جوامع شهری و روستایی شده است می‌تواند تهدیدی برای تغییرات باشد.

نکته مهمی که در سال‌های اخیر گریبانگیر مردم بوده و رویکرد تهیه غذاهای سنتی را در شهرها و روستاها با رشد سریع غذاهای آماده و فست‌فودی تا حدودی تغییر داده و منجر به تغییر در حوزه رفتارهای فرهنگی و شیوه‌های تنوع غذایی شده که در نوع خود موجب پیامدهایی با بار منفی را نیز دارا بوده است.

در این دوره معاصر با بروز تغییرات فرهنگی در زندگی مردم، از یک سو باید نگران تغذیه و خوراک خود و آیندگان باشیم و از سویی هم باید دیدگاه‌های خود را به نحوه تغییرات تغذیه که توسط کارتل‌های غذایی با ایجاد شعب مختلف و تهیه غذاهای آماده و بسته‌بندی شده و تعریف یک نوع غذا در حال سلب حق انتخاب غذا از مردم هستند، متوجه نکات ظریفی کنیم که سلامتی جسمی و روانی خود را بیش از این از دست ندهیم.

باید در چنین شرایطی که در جهان به وقوع پیوسته نگاه دیگری به فرهنگ‌های غذایی در دنیا داشت تا سلامت انسانی را بازنمایی کرد.

نکته مهم دیگر اینکه با توجه به ورود دولت‌ها به مداخلات کشاورزی و تعریف چند نوع محصول خاص برای تغذیه انسان و تولید سموم بیش از حد مورد مصرف در این عرصه، افزایش مواد نگهدارنده به مواد غذایی، تولید بیش از حد مواد قندی و نشاسته‌ای و… برای مصرف موجب بروز ناامنی‌های غذایی شده که در شرایط فعلی و حساس باید با ورود متخصصان امر امنیت غذایی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

حسن سپهرفر