ارومیه در محاربه عالم‌ سوز/ بخش اول

مقدمه

وقایع سهمناک ارومیه و مضافات در سالهای پایانی جنگ اول جهانی در قیاس با بسیاری از دیگر رخدادهای ایران در این سالها یکی از معروفترین و شناخته شده‌ترین حوادث ایران در این دوره از تاریخ معاصر کشور است. بخش مهمی از تاریخ هیجده ساله آذربایجان به قلم سید احمد کسروی، که مأخذ اصلی بسیاری از تحقیقات بعدی در تاریخ معاصر ارومیه گشت و همچنین اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه نوشته محمد تمدن به توصیف این حوادث اختصاص دارد. ولی وجود چنین مأخذی لزوماً به معنای وجود شرح گویا و جامعی از تحولات مزبور نیست. در واقع به دلیل حضور طیف وسیعی از مقامات نظامی و سیاسی خارجی و همچنین فعالیتهای گسترده تعداد چشم‌گیری از اعضاء هیئتهای تبشیری مسیحی در منطقه از حوادث این دوره اسناد و گزارشهای خارجی فراوانی در دسترس پژوهشگران قرار دارد که به دلیل ضعف نسبی منابع داخلی در این زمینه و دور از دسترس ماندن اسناد و گزارش‌های ایرانی از حوادث مورد بحث، مانع از آن شده است که از این تحولات تصویر واقعی و بی‌ طرفانه‌ای ارائه گردد. اهمیت اصلی یادداشت‌های مفصل و روز به روز رحمت الله خان معتمد الوزاره از این حوادث که اینک تحت عنوان ارومیه در محاربه عالم سوز ارائه می‌شود دقیقاً در آن است که این ضعف نسبی منابع داخلی را تا حد چشم‌گیری بر طرف ساخته و آثار حاصل از حجم انبوه گزارش‌های یک سویه بیگانه را خنثی می‌کند.

میرزا رحمت الله خان معتمد الوزاره که بعدها نام خانوادگی معتمدی را اختیار کرد خود اهل ارومیه بود و در این دوره در مقام یکی از کارمندان اداره کارگذاری، یعنی نمایندگی وزارت امور خارجه در محل نه فقط در متن اصلی این حوادث قرار داشت و ناظر عینی آن‌ها بود بلکه در بسیاری از مراحل این دوره با توجه به غیبت طولانی کارگذاران در مقام کفیل کارگذاری از بازیگران اصلی این صحنه نیز محسوب می شد.

معتمد الوزاره علاوه بر ارسال گزارشهای مرتب و مفصل از رخدادهای محلی و مسائل مربوط به کارگذاری که بخش اصلی آنها تحت عنوان پرونده کارگذاری ارومیه در آرشیو وزارت امور خارجه ایران محفوظ است شرحی از این حوادث و رخدادها را نیز به صورت روزانه از جمادی الاول ۱۳۳۶ تا جمادی الاول ۱۳۴۰ که خود مجبور به ترک ارومیه، شد بر پشت و روی اوراق رسمی کارگذاری نوشته و به صورت دو دفترچه تنظیم کرده است. دفترچه نخست در ۱۴۱ صفحه (۳۵) ورق که صفحۀ اول آن نیز مفقود شده، حوادث جمادی الاول تا شوال ۱۳۳۶ را شامل می‌شود، یعنی حوادث این حدود در آمدن اقتدار فاصله فروپاشی چیرگی روسیه در پی انقلاب ۱۹۱۷ تا برآمدن اقتدار کوتاه مدت عثمانی‌ها و دفترچه دوم نیز تحت عنوان کلی «وقایع بعد از ورود عثمانی ها و اتفاقاتی که پس از آن تاریخ روی داده است» نیز در ۲۴۴ صفحه (۶۰ ورق) ادامۀ این تحولات را تا جمادی الثانی ۱۳۴۰، یعنی چند صباحی پیش از سرکوب شورش اسماعیل آقا شکاک و اعاده مجدد اقتدار کشور بر صفحات، دنبال می‌کند.

معتمد الوزاره که اصولاً این یادداشت‌ها را به نیت آن می نوشت که «… هرگاه روزی پای تحقیق در اساس و علت غایی این فضایح و فجایع در میان آید و هیئت معظم دولت با احساسات عالیه وطن پرستی اقدام و توجه به کشف مجهول فرمایند …» تا بر این اساس بتوانند «… سبب و باعث حقیقی این غائلات و خونریزی‌های وحشیانه و حرکات ننگ آور دوره بربریت [را] به خوبی معلوم و محقق …» گردانند، ظاهراً نسخه ای از این یادداشت ها را در همان دوره، برای وزارت امور خارجه ارسال کرده بود. سید احمد کسروی در تاریخ هیجده ساله آذربایجان در اشاره به منابعی که برای نگارش دوران چیرگی مسیحیان بر ارومیه مورد استفاده قرار داده است به «کتابچه‌ای» اشاره دارد که معتمد الوزاره «… در این باره برای فرستادن به وزارت خارجه پدید آورده که نسخه‌اش در دست ماست و در این رشته از آن هم بهره …» جسته است. اگر چه کسروی در تاریخ هیجده ساله مورد کم و کیف این کتابچه و نحوه دستیابی‌اش بدان توضیحی نمی‌دهد ولی در یکی از پرونده‌های بایگانی وزارت امور خارجه نامه‌ای از وی موجود است که این امر را تا حدودی روشن می‌گرداند.

کسروی در نامه ای به تاریخ سوم مرداد ۱۳۱۹ خطاب به مظفر اعلم وزیر وقت امور خارجه، خاطرنشان داشت که «… اینجانب یک دوره کتابی به نام تاریخ هیجده ساله آذربایجان یا داستان مشروطه ایران تألیف میکنم که تاکنون چهار جلد آن به پایان رسیده و اکنون جلد پنجم در زیر چاپ می‌باشد و چون در گفتگو از پاره ای وقایع نیاز به پرونده های وزارت خارجه پیدا می شود، در سه سال پیش که به نوشتن وقایع سال ۱۳۲۹ و حوادث خونین محرم سال ۱۳۳۰ [مشغول] بودم به وزارت خارجه مراجعه و با جلب نظر آقای محسن رئیس از برخی پرونده ها بهره‌مندی جستم و چون اخیراً هم به وقایع زمان جنگ بین الملل اروپا رسیده‌ام و در قسمت حوادث آسوری و کرد در ارومی (رضائیه) نیاز بسیار به چنان بهره مندی در میان است نظر آن جناب عالی را به موضوع جلب و درخواست اظهار رأی و سپارش به آقای نوایی متصدی بایگانی می نمایم و برای آگاهی آن جناب عالی از چگونگی تاریخ یک جلد آن که نسخه‌اش در دسترس می‌باشد تقدیم و احترامات و تجلیلات شایسته را ارمغان پیشگاه عالی مینماید.»

در حاشیه ای به تاریخ ۳ مرداد ۱۳۱۹ بر ذیل این نامه که ظاهراً از سوی مظفر اعلم است، خطاب به «آقای معاون» نوشته شده است که «با مطالعه موضوع و با در نظر گرفتن تشویق و ترویج تاریخ در حدود مقررات و مقتضیات کمکی را نسبت به مؤلف بفرمایید». در ذیل آن نیز یادداشت دیگری ملاحظه می شود به تاریخ ۹ مرداد همان سال که در آن با اشاره به توضیحات شفاهی آقای نوایی خاطرنشان شده بود که چون «… سابقاً آقای [محسن] رئیس اجازه داده بودند که وقایع آذربایجان که آقای معتمدی کفیل کارگذاری ارومیه در کتابچه نگاشته اند از آن آقای کسروی استفاده نمایند، مانعی ندارد».

در حال حاضر در آن بخش از آرشیو وزارت امور خارجه که به نظر نگارنده رسیده است، نشانی از کتابچه مزبور ملاحظه نمیشود ولی چنان که از مضامین مطالب مورد استناد کسروی برمی‌آید احتمالاً معتمد الوزاره فقط نسخه ای از دفتر اول را برای وزارت امور خارجه ارسال داشته بود و نه رونوشتی از کل یادداشت هایش.

اصل این یادداشت ها را سرکار خانم شهرزاد ویژه، همسر دوست گرامی جناب آقای دکتر علیرضا شیخ الاسلامی استاد کرسی مطالعات ایرانشناسی دانشگاه آکسفورد، به راقم این سطور سپرده‌اند که اینک با تشکر از لطف و محبت ایشان در دسترس پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قرار می‌گیرد. خانم شهرزاد ویژه (شیخ الاسلامی) نوه دختری میرزا رحمت الله خان معتمدی (معتمد الوزاره)، فرزند سرکار خانم ربیعه معتمدی دختر مرحوم معتمدی، علاوه بر این یادداشت‌ها، نوشته های دیگری از معتمد الوزاره را نیز در اختیار نگارنده قرار داده‌اند که به تحولات مرزی ایران در سنوات بعد مربوط می شود. امید است این یادداشت‌ها نیز در فرصتی دیگر آماده بهره برداری شوند.

در اینجا ـ و پیش از پرداختن به دیگر موارد مربوط به این یادداشتها ـ لازم می‌داند در درجه نخست از همکاری دوست گرامی جناب آقای رضا آذری شهرضایی در سرپرستی استنساخ و همراهی در تصحیح این متن و همچنین لطف و همراهی دوستان گرامی آقای فیروز منصوری و آقای مایکل زیرینسکی استاد دانشگاه بوازآیداهو ـ هر دو از صاحبنظران تاریخ ارومیه در این سال‌ها – در رفع پاره ای از نکات مبهم این یادداشت‌ها تشکر شود.

در آماده سازی این مجموعه یادداشت برای انتشار که اصولاً به خطی خوش ولی در پاره ای موارد به دلیل استفاده از مرکب کمرنگ و در بعضی نقاط نیز به علت پخش مرکب و فرسودگی کاغذ با ناخوانی‌هایی توام شده است، ترتیب اصلی این یادداشتها یعنی تقسیم آن به دو دفترچه ۱۴۱ و ۲۴۴ صفحه ای رعایت نشده است. در این کتاب کل این یادداشت‌ها با توجه به ادوار تحولات مورد بحث به چهار بخش مجزا تقسیم و به ترتیب تحت عناوین «مقدمه نصارا»، «استیلای عثمانی»، «نفاق داخلی» و بالاخره «بلوای اسمعیل آقا» تنظیم شده است. جدای از این عناوین کلی برای قسمت‌های مختلف هر یک از این بخش‌ها نیز با توجه به مضامین مورد بحث‌، یک رشته عناوین فردی اختیار شده است.

ادامه دارد …