کشاورزی پایدار آذربایجان غربی زیر تیغ بحران کم آبی و بی تدبیری

به گزارش پایگاه خبری قارتال نیوز، بخش کشاورزی ایران بیش از ۹۰ درصد آب کشور را مصرف می‌کند که این میزان مصرف، ۲۲ درصد بیشتر از متوسط مصرف جهانی است و طبق گزارش سازمان خواربار جهانی(فائو) راندمان آبیاری کشاورزی در ایران که طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی ۴۰ درصد است، از کشورهای مشابه خود از نظر اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی از قبیل هند، چین، مصر، سوریه، پاکستان، عربستان، ترکیه و حتی لیبی هم کمتر است که این شرایط بحران کم‌آبی را برای کشور رقم زده است .

اقتصاد استان آذربایجان غربی  که در گذشته های نه چندان دور بر پایه دامپروری استوار بوده اکنون به کشاورزی وابسته است.

چرا دامپروری به کشاورزی تبدیل شد

تغییر رویه ساکنان آذربایجان غربی از دامپروری به کشاورزی ریشه در صنعتی شدن و آمدن ماشین آلات و ابزار کشاورزی دارد که به یکباره همه گیر شد.

معدود کشاورزانی که با استفاده از گاو آهن و نیروی انسانی محدود زمین را به سختی و با مشکل برای کشت آماده می کردند، با دیدن توانمندی تراکتور زمین های بیشتری زیر کشت بردند.

کشاورزانی که روزگاری برای آبیاری مزارع لازم بود مسیر نهرهای سنتی  منتهی به مزرعه را هر سال لایه برداری کرده  و با مشقت و جدال و مرافعه زمین خود را آبیاری کنند، با دیدن چاههای مجهز به الکتروپمپ و موتورپمپ  که یکی پس از دیگری ظاهر می شدند، عطای شبکه انهار سنتی را به لقایش بخشیدند، هزاران چاه حفر شد و هزاران هکتار از مراتع به زمینهای کشاورزی تبدیل گردید.

یک میلیون و ۵۰۰هزار تن چغندر قند قابل افزایش به سه میلیون تن و یک میلیون و ۲۰۰هزار تن سیب رکوردهای تولید استان آذربایجان غربی در سالهای متوالی بوده که ظاهرا بسیار ایده ال و غرور انگیز است، اما سئوال اصلی اینجاست که  با روند فعلی آیا ۵۰ سال دیگر هم همین خاک و همین آب در دسترس آیندگان قرار خواهد داشت؟

در حال حاضر مصارف بی رویه آب سرسبزی و فراوانی نعمت را برای آذربایجان غربی به ارمغان آورده این مناظر، سید جواد ساداتی نژاد وزیر وقت جهاد کشاورزی را به حدی سر ذوق آورد که در بیست و پنجم بهمن ۱۴۰۰ در سفر به استان در جلسه بررسی مشکلات کشاورزی به آذربایجان غربی لقب بهشت باغداری ایران را داده بود.

محصولات کشاورزی از قبیل چغندر قند، سیب، انگور و میوه های هسته دار موجب ایجاد کارخانجات عظیم  تولید قند و واحدهای تولید آبمیوه و کنسانتره شده و در یک کلام می توان نتیجه گرفت که مرگ و زندگی مردم استان به کشاورزی بسته است.

مضرات توسعه کشاورزی به محیط زیست

اگر اقتصاد معیشت و زندگی مردم آذربایجان غربی به کشاورزی گره خورده، کشاورزی نیز به شدت به آب و خاک وابسته است و کشاورزی پایدار در همین یک جمله خلاصه می شود که برای داشتن کشاورزی پایدار باید از آب و خاک حفاظت شود.

خشکی دریاچه ارومیه شاهدی است که نشان میدهد کشاورزی در آذربایجان غربی پایدار نبوده و به محیط زیست آسیب می رساند.

اهمیت در یاچه ارومیه از نظر زیستگاه طبیعی به حدی است که در فهرست جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره، جای گرفته به این معنی که مناطق حفاظت‌شده طبیعی- زیستی بین‌المللی هستند که علاوه بر حفاظت، دستاوردهایی نظیر ارائه سایت های مطالعاتی کم‌نظیر به دانشمندان و تجربه مهارت انسان در پشتیبانی از توسعه پایدار را نمایان می‌سازند.

اعلام ذخیره‌گاه‌های زیست کره برای جلوگیری از تغییرات برگشت‌ناپذیر و بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی، در عین نیاز به بهره‌برداری از طبیعت (با توجه به رشد روزافزون جمعیت) شکل گرفته‌است و به یکی از تقسیم بندیهای مهم حفاظتی جهان بدل شده‌است.

شناسایی ۱۶ محدوده ممنوعه در آذربایجان غربی

مجید رستگاری مدیر عامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان‌ غربی می گوید: هرسال ۳۵/۵۵ میلیون مترمکعب کسری آبخوان و اضافه برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در استان اتفاق می‌افتد که این امر خطر فرونشست زمین را تشدید می‌کند.

وی افزود: در استان ۳۷هزارو۱۴۰حلقه چاه مجوز دار و ۶۰هزارو ۷۸۹حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که  سالانه از این تعداد چاه در مجموع دو میلیاردو ۳۱۸ میلیون متر مکعب آب برداشت می شود.

رستگاری ادامه داد: آذربایجان غربی  ۲۳ محدوده مطالعاتی  دارد که از این تعداد، ۱۶ محدوده ممنوعه بوده و هفت منطقه آزاد است.

به گفته وی در کل استان برداشت آب از منابع زیرزمینی، کیفیت آب را پایین آورده است و این هم به خاطر کاهش سهم بخش کشاورزی از آب‌های سدهاست.

استاندارد جهانی فرونشست زمین ۴ سانتیمتر است اما این میانگین در کشور و آذربایجان غربی به بیش از ۸ الی ۱۰ سانتیمتر می‌رسد که نشان دهنده وضعیت بحرانی محیط زیست است.

حفاظت از خاک مقوله ای جهانی هست

با توجه به جایگاه خاک در تأمین غذای مردم و نقش کارکردهای اکولوژیک خاک بویژه درتعدیل اثرات تغییر اقلیم و پایداری تولید در دنیا در سال های اخیر توجه جهانی به حفظ منابع خاک جلب شده است.

سازمان جهانی فائو با هدف جلب توجه سیاست گذاران و آحاد مردم به اهمیت و جایگاه خاک در امنیت غذایی آینده بشر، برنامه ای تحت عنوان “برنامه مشارکت جهانی خاک” که همه کشورها در این برنامه مشارکت دارند راه اندازی کرده است و روز پنجم دسامبر بعنوان روز جهانی خاک با هدف تبیین ارزش و اهمیت خاک در سراسر جهان جشن گرفته می شود.

در کشور ایران از سال ۱۳۹۰ به مناسبت پاسداشت روز جهانی خاک همه ساله مراسمی برگزار می شود.

کشور با محدودیت منابع خاک و عوامل مخرب زیست محیطی مواجه است که کمیت و کیفیت منابع خاک را تهدید می کند.

حدود ۱۰ درصد از مساحت کشور قابل کشاورزی است و از طرفی با افزایش جمعیت کشور روبرو هستیم، حفظ و حراست کمی و کیفی منابع خاک بسیار حائز اهمیت است.

مسئولین برای حفاظت از آب و خاک چه کرده اند؟

شهبازی رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی می گوید: تا پایان سال ۱۴۰۰ استان از نظر تجهیز اراضی به سیستم های نوین کشاورزی با اجرای بیش از ۷۰ هزار هکتار در رتبه دهم کشوری قرار داشتیم .

وی افزود: از محل اعتبارات ستاد احیای دریاچه ارومیه در استان ۱۸هزارو ۸۷۴ هکتار طرح آبیاری تحت فشار، ۴۷۴کیلومتر خط انتقال اب با لوله، اجرای شبکه آبیاری و زهکشی در سطح ۶۷۵۲ هکتار و تهیه نقشه کاداستر در سطح ۴۶۰ هزار هکتار اجرایی شد.

وی اضافه کرد: شبکه فرعی و آبیاری زهکشی اراضی پایاب سد دریک سلماس در سطح ۱۰۷۰هکتار بدلیل عدم تامین اعتبار از محل ستاد احیای دریاچه ارومیه متوقف شده است.

رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی از تجهیز ۷۰هزارو۳۹۴ هکتار از اراضی استان به سیستم های نوین آباری کشاورزی خبر داد و گفت: خشکسالی متوالی و کمبود حاصل در تامین آب از منابع رغبت کشاورزان با اجرای طرح را افزایش داده اما به دلیل عدم تخصیص بموقع اعتبارات و کاهش منابع اعتباری اجرای طرح در سطح استان با کاهش و کندی روبرو می باشد.

به گفته شهبازی در سال۱۴۰۱ سهم دولت جهت کمکهای بلاعوض دولتی برای اجرای طرح به ازای هرهکتار آبیاری بارانی۴۰۰ میلیون ریال، آبیاری قطره ای۵۴۰ میلیون ریال و آبیاری کم فشار۱۹۰میلیون ریال تعیین شده است.

وی اضافه کرد: اعتبارات مصوب شده برای سیستم های نوین آبیاری کشاورزی در سال گذشته برای استان۵۱۴ میلیارد و۸۵۵ میلیون ریال بوده که از این رقم ۲۴۲ میلیارد و ۴۴۴ میلیون ریال اختصاص یافته است.

اهمیت اجرای طرح های آبخیزداری در آذربایجان غربی

محمد رضا جوانمرد رییس اداره بیابان و احیای دریاچه ارومیه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی می گوید:  فرونشست زمین و فرسایش ناشی از سیل و باد مهمترین تهدیدات حوضه منابع طبیعی هستند.

وی افزود: یکی از اساسی‌ترین راه‌های مقابله با سیل اجرای عملیات آبخیزداری است.

وی با اشاره به اینکه سیل یکی از مهمترین و مخرب ترین بلاهای طبیعی در جهان است، تصریح کرد: بحران های ناشی از سیل اخیر در کشور در کنار آسیب های ناشی از خشکسالی موجب افزایش فرسایش خاک شده است.

وی با اشاره به اینکه فرسایش خاک در ایران بیش از ۶ برابر متوسط جهانی است، گفت: در تمام شهرستان های استان عملیات محرومیت زدایی آبخیزداری اجرا می شود.

وی افزود از سال ۱۳۹۳ با صرف ۶۴۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات طرح های مقابله با بیابان زایی در حاشیه دریاچه ارومیه در شهرستانهای ارومیه، میاندواب، سلماس، نقده و مهاباد اقدامات اجرایی انجام شده است.

جوانمرد گفت: احداث و نگهداری ۹ ایستگاه سنجش و فرسایش بادی و گردو غبار، نهال کاری و بوته کاری در سطح ۲۱۱۷ هکتار،  احداث بادشکن غیرزنده به طول ۱۶۳ کیلومتر، مدیریت روان آب همراه بذرکاری در سطح ۲۸۲۵هکتار و اجرای سیستم های چرا و قرق در سطح ۲۴۴ هزار هکتار از اهم این فعالیت ها بوده است.

وی افزود: بررسی مقادیر حد اکثر ظرفیت انتقال تجمعی فرسایش بادی نشان می دهد این میزان از ۲۹۸ کیلوگرم بر متر در سال ۱۳۹۶ به ۱۵۷ کیلوگرم بر متر در سال ۱۳۹۷ و در سال ۱۳۹۸ به یک چهارم سال ۹۷ یعنی ۴۸ گیلوگرم بر متر و در سال ۱۴۰۰ به ۶/۵ کیلوگرم بر مترمربع تقلیل یافته است.

وی ادامه داد بررسی تلفات خاک تجمعی در سایت جبل ارومیه در مدت زمان مشابه از ۳۹ تن در هکتار در سال۱۳۹۶ به ۳/۷ تن در سال۱۳۹۸ یعنی به حدود یک دهم تقلیل یافته و در سال ۱۴۰۰ این رقم به نیم تن در هر هکتار رسیده است.

رییس اداره بیابان و احیای دریاچه ارومیه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی در عین حال گفت: با توجه به کاهش آب دریاچه ارومیه، میزان داده ها در برداشت های اخیر از ایستگاه های سنجش روند افزایشی داشته که نشان دهنده افزایش کانون های بحرانی تولید گرد و غبار و حرکت ماسه های روان در حاشیه دریاچه ارومیه بوده که نیازمند مطالعه و طرح های اجرایی است.

آیا تدبیری برای حفاظت از آب برای آیندگان وجود دارد؟

اگرچه اقدامات متعددی با عناوینی چون افزایش راندمان و بهره وری آبیاری کشاورزی، کاهش مصرف، تغییر الگوی کشت و توسعه سیستم های نوین آبیاری کشاورزی مدتها بر سر زبان متولیان اجرایی و دست اندرکاران بخش کشاورزی است، اما متاسفانه طرح های مصوب عمدتا به دلیل عدم وجود اعتبار کافی و یا به دلایل ممانعت قوانین جاری یعنی مسائل مربوط به اسناد ثبتی زمین زراعی همچنین پروانه بهره برداری از آب زمین زراعی قابل اجرا نیستند و نگاهی به آمار نشانگر این واقعیت است که اجرای طرح های آبیاری نوین به صورت لاک پشتی بوده است.

همانطور که پیشتر در متن گزارش عنوان شد در استان آذربایجان غربی فقط از محل آب های زیر زمینی سالانه دو میلیارد و ۳۱۸ میلیون متر مکعب برای کشاورزی آب برداشت می شود.

طبق برآوردهای اعلام شده از سوی منابع موثق اجرای طرح های نوین کشاورزی باعث کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب شود می توان نتیجه گرفت در صورت تجهیز زمینهای کشاورزی استان به سیستم نوین آبیاری میزان برداشت از آبهای زیرزمینی حدودا یک میلیارد متر مکعب کاهش خواهد یافت.

صرفه جویی یک میلیارد متر مکعب آب در یک سال برای آذربایجان غربی اگر چه بیشتر به خیال پردازی شباهت دارد تا واقعیت اما اینکه دو میلیارد و ۳۱۸ میلیون مترمکعب آب همواره در دسترس کشاورزی آذربایجان غربی نخواهد بود یک واقعیت تلخ است، بیایید از خواب غفلت بیدار شویم.

گزارش از حسین کرامت